Yurak-qon tomir tizimi nasos singari ishlab, qonni to‘qima va a‘zolarga yetkazish vazifasini bajaradi. Qon o‘zining turli xil vazifalarini u faqat harakat qilib turgandagina bajaradi. Yurak-qon tomir sistemasi tarkibiga yurak, qon tomirlar hamda limfa tomirlari kiradi.
• Yurak – qonni to‘qima va a‘zolarga haydab beruvchi a‘zo.
• Arteriyalar yurakdan qonni boshqa qon tomirlarga o‘tkazuvchi, tarmoqlangan sari kichrayib boruvchi qon tomirlar guruhidir. Unda asosan, kislorodga to‘yingan qon oqadi(o‘pka arteriyalari bundan mustasno).
• Kapillyarlar – mayda qon-tomirchalar bo‘lib, to‘qima va qon o‘rtasida kislorod, karbonat angidrid va oziq-moddalar almashinuvi amalga oshiriladi.
• Venalar – kapillyarlardan hosil bo‘ladigan, borgan sari qo‘shilib yiriklashib boruvchi, qonni yurakka olib keluvchi qon tomirlar guruhi.
• Limfa tomirlari – limfa kapillyarlaridan boshlanib, to‘qima suyuqligini qonga qaytarish vazifasini bajaradi. Limfa kapillyarlari qo‘shilib, yirikroq tomirlarni hosil qiladi, yirik limfa tomirlari esa venaga quyiladi.
Yurak(lot. “cor”) mushak a’zo bo’lib, qonning kichik va katta qon aylanish tizimlarida qonning ritmik harakatini amalga oshiradi. U ko’krak qafasining oldingi ko’ks oralig’ida joylashgan. Ko’proq qismi chap tomonda joylashgan. O’rta hisobda erkaklarda 300 gr, ayollarda 250 grni tashkil qiladi. Yurakda 4 kamera(o’ng va chap qorincha, o’ng va chap bo’lmacha) mavjud. Chap qorincha va chap bo’lmacha orasida 3 tavaqali, o’ng bo’lmacha va o’ng qorincha o’rtasida 2 tavaqali klapan joylashgan. Chap qorincha bilan aorta o’rtasida hamda o’ng qorincha bilan o’pka arteriyalari o’rtasida yarimoysimon klapanlar joylashgan.
Devorining tuzilishi. Yurak devori 3 qavat pardadan iborat: ichki – endokard, o’rta – miokard va tashqi – epikard. Shuningdek, yurak tashqi tomondan perikard bilan o’ralgan bo’ladi.
Endokard- yurakning nisbatan yupqa qavati. U endoteliy va unga tayanch vazifasini o’tovchi, biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan endoteliy osti qavatidan iborat. Bu qavatlar ostida elastik tolalar va silliq muskul tolalaridan iborat mushak-elastik qavat yotadi.
Yurakning eng qalin qavati miokard hisoblanib, yurak mushaklaridan tuzilgan. Yurak muskul hujayralari kardiomiotsitlar deb yuritiladi. Ular ketma-ket joylashib, yurak muskul tolasini hosil qiladi. Miokardda tipik va atipik mushak tolalari farqlanadi. Tipik mushak tolalari qisqarish, atipik muskul tolalari esa impuls o’tkazish vazifasini bajaradi. Mushak tolalari bir birlari bilan oraliq plastinkalar orqali birikkan bo’ladi. Oraliq plastinkalar trofik va impuls o’tkazish vazifasini bajaradi.
Yurakning o’tkazuvchi sistemasi. Yurakning o’tkazuvchi sistemasiga atipik muskul tolalari kiradi. Ular impulslar hosil qiladi va ularni tipik muskul tolalariga o’tkazadi. Yurakning o’tkazuvchi sistemasi sinus tuguni(Kis-Flak), bo’lmacha-qorincha ya’ni atrioventrikulyar tugun(Ashof-Tovar) hamda qorinchalararo tutam(Gis tutami) va uning tolalaridan tuzilgan. Gis tutami ikkiga bo’linib, 1 juft Purkine tolalarini hosil qiladi. Quyidagi tasvirda buni yaxshiroq tasavvur qilishingiz mumkin.
Epikard – biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, sirtdan bir qavat epiteliy(mezoteliy) bilan qoplangan. Biriktiruvchi to’qimasida yog’ kletchatkasi, qon tomirlar va nerv tolalari bo’ladi.
Faoliyati: Yurak mushaklari boshqa mushaklar singari qo’zg’aluvchanlik, o’tkazuvchanlik va qisqaruvchanlik xususiyatiga ega. Lekin, yurakka bundan tashqari avtomatiya xususiyati ham xos. Qo’zg’aluvchanlik – to’qimaga impuls kelishi natijasida, unda biokimyoviy va biofizik o’zgarishlarning sodir bo’lishi(harakat potensiyali vujudga kelishi). O’tkazuvchanlik – bir hujayrada hosil bo’lgan harakat potensiyalining boshqalariga ham tarqalishi hisoblanadi. Yurakning o’tkazuvchi tizimini yuqorida ko’rib chiqdik. Qisqaruvchanlik yurak mushaklarida hosil bo’lgan harakat potensiyaliga javob reaksiyasi ko’rinishida namoyon bo’ladi. A’zoning o’zida tashqi ta’sirotlarsiz paydo bo’ladigan impulslar orqali qisqarishiga avtomatiya deyiladi.
Yurak kameralaridagi qondan yurakning o’zi foydalanmasligini ko’p eshitganmiz. Shunga qaramay, aortaga o’tayotgan qon birinchi bo’lib, tojsimon arteriyalarga qon beradi. Yurak 1 juft tojsimon arteriyalar orqali qon bilan ta’minlanadi.
Muallif haqida
Izoh yozish
Faqat ro'yxatdan o'tgan foydalanuvchilar fikr qoldirishlari mumkin.
