Binar dars yoki fanlararo integratsiya (Biologiya va fizika misolida)

Nuriddin Ikramov
NamDU qoshidagi 3-son akademik litseyi
oliy toifali biologiya fani o’qituvchisi

Binar dars bu asosiy dars mavzusini unga yaqin bo’lgan yondosh fan mavzusi bilan bog’lab o’qitishdir. Quyida biologiyaning ayrim mavzularini yoritishda fizik tushunchalardan foydalanish va ular bilan bog’lashga doir turli misollar keltirilgan.

Masalan, baliqlar va suv muhitida yashashga moslashgan organizmlarning tuzilishi, tirik organizmlarga muhitning ko’rsatadigan ta’sirini o’rganishda “Arximed kuchi” to’g’risidagi bilimlaridan foydalanish mumkin.

O’quvchilarga qiyidagi savollar beriladi.

1.Nima uchun baliqlarning skeleti boshqa quruqlikda yashovchi hayvonlarning skeletiga nisbatan bo’sh, egiluvchan bo’ladi?

2.Nima uchun suv o’tlarining tallomi qattiq bo’lmaydi?

3.Nima uchun kit va delfinlar sayoz joyda halok bo’ladi?

Suvda yashaydigan tirik organizmlarning zichligi suv zichligidan juda oz farq qiladi. Shuning uchun ularning og’irligi Arximed kuchi bilan to’la muvozanatlashadi. Shu sababli suv hayvonlari quruqlikda yashovchi hayvonlarnikidek o’g’ir skeletga ega emas.

Baliqlardagi suzgich pufagi ular hayotida katta ahamiyatga ega. Bu baliqlarda qisqarish xossasiga ega bo’lgan yagona organdir. Ko’krak va qorin muskullari yordamida pufak siqilib  o’z  hajmini va o’rtacha zichligini o’zgartiradi. Natijada, u baliqning suv ostiga tushish chuqurligini boshqaradi.

Suvo’tlarning tallomi egiluvchan bo’lsa-da, o’zining vertikal holatini saqlaydi. Buning sababi shuki,  tallom uchlari oxirida havo qalqovuchi (suvga botmay qalqib turuvchi) vazifasini bajaruvchi yirik aerenxima hujayralarining mavjudligidir.

Turli hayvonlar oyoq tuyoqlarining (ot, sigir, bug’u) tuzilishi, ularning qumda, botqoqlikda va qorda harakatlanish xususiyatlarini fizikaning  “Bosim va uning birliklari. Tabiatda va texnikada bosim” mavzusi bilan bog’lash mumkin.

Inson  va hayvonlar organizmidagi erkin harakatlanadigan hamma suyaklar tayanch (richag) hisoblanadi. Masalan, odamda qo’l va oyoqlar, pastki jag’, bosh suyagi, barmoq suyaklari; mushuklarda esa harakatlanuvchi tirnoqlar tayanch hisoblanadi. O’simliklarda ham tayanch elementlari uchraydi. Tirik organizmlar skeletining tayanch (richag) mexanizmlari kuchdan yutqizilganda tezlikdan yutishga asoslangan. Masalan, tuyaqushning va kiyikning uzun oyoqlari ularni tez chopishiga imkon beradi. Ko’rsichqonning qisqa panjalari esa kichik tezliklarda katta kuch hosil qilishga asoslangan. O’simliklar dunyosida tayanch elementlari kam uchraydi. Bu esa o’simliklarda harakatlanishning kamligi bilan tushuntiriladi. Masalan, tayanch ildizlar, barg bandlari, daraxt tanasi va o’q ildizi tayanch bo’ladi. Bu kabi mavzularni o’tishda  fizika kursida “Oddiy mexanizmlar” “Mexanika” bo’limlari mavzularidan juda ko’p misollar keltirish mumkin.

Turli hayvonlar, qushlar va hasharotlarning harakatlanish tezliklari yozilgan jadval asosida tezlik tushunchasini hosil qilish mumkin.

O’simlik va hayvonot dunyosida diffuziyaning ahamiyati juda katta. O’simliklar barglari orqali nafas olibgina qolmasdan, qisman oziqlanadi ham. Shuning uchun ularda yuza diffuziyasi kuzatiladi. Hozirgi vaqtda mevali daraxtlarning (ildizi orqali oziqlanishdan tashqari)  barglariga suv purkash yo’li bilan oziqlantirish usuli qo’llanilmoqda. Diffuziyali jarayonlar tabiiy suv havzasi va akvariumlarni kislorod bilan ta’minlashda ham katta rol o’ynaydi. Kislorod to’xtab qolgan suvning erkin sirtidan diffuziya tufayli uning juda chuqur qatlamlariga ham yetib boradi. Dengiz va okeanlarning suvo’tlari yo’q, yorug’lik umuman yetib bormaydigan eng chuqur joylarida ham tirik organizmlar uchrashining sababi ham shunda. Suv sathining yopilib qolishi unga kislorod o’tishini to’xtatib qo’yadi, natijada suv hayvonlarini nobud bo’lishiga sabab bo’lishi mumkin. Shuning uchun og’zi tor shisha idishlardan akvarium sifatida  foydalanib bo’lmaydi. O’pka va to’qimalarda gazlar almashinuvi jarayoni ham diffuziyaga asoslangan. Bu kabi mavzularda “Molekulyar – kinetik nazariya. Diffuziya. Broun harakati”, “Aerodinamika” mavzulariga murojaat qilish mumkin.

Daraxtlarning tanasi, o’simliklarning shoxlari va ildizlari juda ko’p kapillyarlardan (naylar, elaksimon naylar va tolalar) tuzilgan bo’lib, suv oziq moddalar shu kapillyarlar orqali o’simlik tanasi bo’ylab harakatlanadi. Oziq modda manbai bo’lgan tuproq ham juda ko’p mayda kapillyarlar to’plamidan iborat.

Inson organizmida ham mayda kapillyar qon tomirlari mavjud. Har bir kapillyarning diametri soch tolasi diametridan 50 marta kichik. Inson organizmida o’rtacha 160 mlrd gacha kapillyar tomirlar mavjud bo’ladi.  Bu mavzularni “Kapillyarlik hodisalari. Ho’llash” kabi mavzular bilan bog’lash mumkin.

Tirik organizmlar birinchi marta suvda shakllangan. Ular quruqlikka o’tganda ham suv bilan bog’liqligini yo’qotmagan. Shuning uchun suv tirik organizmlar uchun zaruriy ehtiyoj hisoblanadi. O’simlik va hayvonlarning normal hayot kechirish uchun namlik 100 foiz bo’lishi kerak. Organizmdan katta miqdordagi suvni yo’qotish o’simlik va hayvonlarning halok bo’lishiga olib keladi. Shuning uchun namlik har bir organizm uchun ma’lum me’yorda bo’lishi lozim .

O’simliklar namlikni ildizlari yordamida tuproqdan oladi. Ular qabul qiladigan  suvning miqdori iqlim sharoitiga bog’liq. Cho’l zonalaridagi o’simliklarning ildizlari juda uzun, yaxshi rivojlangan, barglari esa kichik bo’ladi. Bunda bug’lanish kam bo’ladi. Suvli joylardagi o’simliklarning ildizlari yaxshi rivojlanmagan, barglari esa keng bo’ladi. Tirik organizmlarning hayot kechirishida ham bug’lanishning ahamiyati katta. Bug’lanishni qiyinlashtiradigan turli xil shartlar  issiqlik uzatish tartibini buzadi. Rezina, charm va sentetik materiallardan tikilgan kiyimlar organizmda issiqlik almashinib turishini qiyinlashtiradi.

O’quvchilarga namlik, bug’lanish va kondensatsiya to’g’risida tushuncha berishda quyidagilarga e’tiborni qaratish mumkin.

Organizmda issiqlik almashinishida ter ajralishi muhim rol o’ynaydi. Terlash inson va hayvonlar tana haroratini doimiy saqlanishini ta’minlaydi. Juda issiq vaqtlarda terlash hisobiga ichki energiya kamayadi, natijada organizm soviydi va yuqori temperaturada ishlashga imkon beradi. Biroq bunday bo’lishi organizm uchun qiyinchilik tug’diradi. Absolyut namlik yuqori bo’lgan sharoitda ham (namlik yuqori bo’lgan joylarda, turli sexlarda) hayot kechirish va ishlash og’ir bo’ladi. Nisbiy namlik 40 foizdan kam bo’lgan sharoitda ham organizm ko’p suv yo’qotadi va zararli ta’sir qiladi. Inson me’yorida hayot kechirish uchun nisbiy namlik 40-60 foiz bo’lishi kerak.

Issiqlik almashinishi va bug’lanish jarayoni hayvonlar hayotida ham katta ahamiyatga ega. Masalan, tuya ikki  hafta davomida suv ichmay yura oladi. Chunki, u juda issiq vaqtlarda ham deyarli terlamaydi. Tuyaning tanasi qalin va zich jun bilan qoplangan. Bu esa uning organizmini issiqdan saqlaydi. Jun organizmga issiqlik kirishini ham, issiqlik chiqishini (bug’lanishini) ham to’sadi. Tuya eng jazirama kunlarda ham og’zini ochmaydi, chunki og’zini katta ochsa og’iz bo’shligining shilliq pardalaridan ko’p suv bug’lanadi. Tuya bir minutda 8-16 marta nafas oladi. Buning hisobiga ham organizmdan havo bilan birgalikda ko’p suv chiqib ketmaydi. Itlarda esa aksincha ter bezlari rivojlanmaganligi sababli jazirama issiq vaqtlarda tilini osiltirib tez-tez nafas oladi, bunda ko’p suv bug’lanib organizmni sovitadi. Ko’pgina hayvonlar masalan, amfibiyalar, kanalar, hasharotlar bug’lanayotgan suyuqlikning o’rnini to’ldirish uchun tana qoplami yordamida suvni shimadi. Qushlardagi havo pufaklari issiqlik almashinishida muhim vazifani bajaradi. Havo pufakchalariga kiradigan havo qushlar tanasini sovitib turadi. Jazirama issiq kunlari havo pufagi yuzasidan suv bug’lanadi, natijada organizm soviydi. Shuning uchun issiq vaqtlarda qushlarning tumshuqlari ochiq bo’ladi. Bu kabi tushunchalarni bug’lanish va kondensatsiya mavzulari bilan bog’lash mumkin.

Tirik organizmlarning hujayra va to’qimalarida bioelektrik potensial yoki biotoklarning hosil bo’lish jarayonlarini o’rganishda fizikaning elektrlanish, elektr zaryadlari, potensial, elektr sig’imi kabi tushunchalardan foydalanish mumkin. O’simliklar to’qimalarida elektrlanish jarayonlarining mavjudligi XIX asrning o’rtalarida isbotlandi. Shikastlanish toklari deb ataluvchi bunday toklar dastlab hayvonlarda, keyinroq turli xil o’simliklarning to’qimalarida topiladi. O’simliklarning tanasi, bargi va mevasining qirqimi doimo normal to’qimaga nisbatan manfiy zaryadlangan bo’ladi. Bu xususiyatdan fizikada turli tajribalarda foydalanish mumkin.

Ba’zi baliqlarni jonli elektr stansiya deb ataydilar. Bularning eng mashhurlari elektr laqqa baliqlardir. Bu baliqlarda  elektr energiya to’planadigan maxsus a’zolari mavjud. Oddiy muskul tolalarida hosil bo’luvchi kichik elektr kuchlanishlari o’tkazgichlar – nervlardan iborat ko’plab ayrim elementlardan ulangan batareyalarga birlashgan. Ularda shunday  plastinkalardan 8000 gacha borligi aniqlangan, bu plastinkalar bir-biridan yupqa modda bilan ajralgan. Har bir plastinkaga orqa miyadan keluvchi nerv tutashadi. Bu plastinkalar o’ziga xos  kondensator vazifasini bajaradi. Ilonbaliq o’z “kondensator”larida elektr energiyasini to’plab uni o’ziga  tekkan jism orqali razryadlaydi. Bu razryadlar mayda jonivorlar uchun halokatli hisoblanadi. Ancha vaqt razryadlanmagan yirik ilonbaliqlar zarbasida kuchlanish 800 V gacha yetishi mumkin. Janubiy Amerikaning shimoliy-sharqiy qismidagi daryolarida eng qudratli ilonbaliq yashaydi. Bu baliqlarning uzunligi ikki  metr bo’lib, voltmetr strelkasini 550 V gacha og’diradi. Shuning uchun bu daryolardan odamlar faqat otlarda o’tadilar. Elektr ilonbaliq o’z “batareya”larini  otlarning oyoqlarida razryadlaydi va o’z qurollarini qayta elektrlashga ulgura olmaydi, odamlar daryodan zararsiz o’tib oladilar. Cho’ntak fonari batareykalarini ishga yaroqsizligini tekshirilganda ba’zan uning qutblariga til tekizib ko’riladi. Agar achchiqroq ta’m sezilsa batareyka ishga yaroqli hisoblanadi. Odam so’lagida oz miqdorda turli xil tuzlar bo’ladi. So’lak orqali tok o’tganda elektroliz hodisasi ro’y berib, batareyka elektrodlarida eritmaning tarkibiy qismalari ajralib chiqadi va achchiqroq ta’m seziladi.

Tirik organizmlarning alohida to’qima va hujayralarning biopotensiallari qo’shilib natijaviy potensialni hosil qiladi. Bu potensiallni elektrodlardan kuchaytirgichga uzatib, so’ngra harakatlanuvchi lentaga qayd qilish mumkin. Organ va to’qimalarning funksional holatini bunday aniqlash fiziologik tekshirish va kasalliklarga tashxis qo’yishda muhim rol o’ynaydi. Yurak (EKG), bosh miya, periferik nerv tolalari potensiallarini qayd qilish ancha keng tarqalgan. Elektr toki davolash maqsadlarida ham qo’llaniladi. Elektr toki yordamida organizmga dori moddalar kiritiladi. Bu modda zaryadlangan eritmada hosil qilinadi. Bu usul elektroforez deyiladi. O’quvchilarga elektr  tokining  halokatli ta’sirini ham aytib o’tish kerak. Tok ta’sir etganda organizmning tirik to’qimalarini qo’zg’atadi va zararlaydi. Taxminan  30 V  dan yuqori kuchlanishli tok zararli ta’sir etadi.

Ko’z va yorug’lik bilan bog’liq bo’limlarni o’qitishda ham fizikaning “Optika” bo’limiga oid tushunchalardan foydalanish mumkin. Yorug’lik jonli tabiat uchun juda zarur bo’lib, u energiya manbai bo’lib xizmat qiladi. Yashil o’simliklar suv va unda erigan mineral tuzlar hamda karbonat angidrid gazidan yorug’lik energiyasi yordamida fotosintezlash qobiliyatiga ega. Ular assimilyasiya jarayonida yorug’lik energiyasini kimyoviy energiyaga aylantiradi. Boshqa barcha organizmlarning hayoti bevosita yoki bilvosita yashil o’simliklarga bog’liq.  Yashil  o’simliklar yorug’lik spektrning yashil qismini qaytarib qolgan qismini yutadi. Shuning uchun daraxtlarning bargi yashil bo’lib ko’rinadi. Jismlarning ranggi undan qaytgan nurlarning to’lqin uzunliklari bilan aniqlanadi. Oq nur bilan yoritilganda o’simliklar quyosh spektrining yashil qismini, gullar esa qizil qismini aks ettiradi.

Bug’doy, arpa, suli, javdar kabi o’simliklar rivojlanish paytida yashil rangda  bo’ladi, yetilish jarayonida esa rangini o’zgartiradi. Ular dastlab spektrning yashil qismini qaytarib, qizil qismini yutadi. Qizil nurlar eng ko’p issiqlik ta’siriga ega bo’lib, xlorofill tarkib topishini ta’minlaydi. O’simliklarning  pishib yetilish jarayonida asta sekin organik moddalarga ehtiyoji kamayadi va ular rangini o’zgartiradi. Bunday rangdagi o’simliklar qizil nurlarni kam yutadi.

Ko’rish evolyutsiya jarayonida organizmni atrof muhitga moslanishi natijasida yuzaga kelgan. Yoruglikni sezish jarayoni nur energiyasining biror qismini yutilishi bilan bog’liq. Shuning uchun pagment ko’zning asosiy elementi hisoblanadi, chunki shaffof ko’z ko’rish imkoniyatiga ega emas.  Past tabaqali hayvonlarda ko’rish organi ularning tanasida joylashgan bo’lib, ba’zi hollarda shaffof yoki oddiy pagmentli dog’lardan iborat. Yuksak rivojlangan organizmlarning ko’zi esa faqat yorug’likni sezishdan tashqari, nur qaysi tomondan kelayotganligini, shu bilan birga atrofdagi narsalarni fazoda joylashishi va ularning geometrik xususiyatlari haqida fikr yuritish imkoniyatini beruvchi funksiyani bajaradi.

Ko’rish organlari turli xil shaklda bo’ladi. Ular yakka, juft, ko’p, shuningdek, katta, kichik, harakatchan, harakatsiz bo’lishi mumkin. Ammo ularning ishlash prinsipi bir xil bo’ladi. Har qanday ko’zda fokuslovchi va yorug’likdan himoyalovchi qismlar mavjud. Ular  birgalikda ko’rishning yo’nalishini ta’ninlaydi. Natijada ko’z  oriyentirlovchi organ bo’lib qoladi. Bundan tashqari, har qanday ko’zda turli darajadagi yoritilganlikka sezgirlikni o’zgartiruvchi qism ham mavjud.

Bo’g’imoyoqlilardan hasharotlar va qisqichbaqasimonlar turli yo’nalishlarni ko’rsatuvchi bir necha ko’zga ega bo’ladi. Har bir ko’z ingichka va naysimon tuzilishga ega. Uning yorug’lik sezuvchi qismi tubida joylashgan. Har bir ko’z faqat bir yo’nalishni ko’rsatadi. Ko’zlardan biri bilan oldinni, ikkinchisi bilan yuqorini ko’rish mumkin. Ularning ko’p sonli bo’lishi bir vaqtning o’zida atropfdagi butun fazoni ko’rish imkonini beradi. Ammo bu ingichka naychaga yorug’lik ingichka dasta tarzida kiradi. Shuning uchun naychadagi nerv tolalari joylashgan oxirgi qismi huddi quduqning tubiga o’hshab xira yoritiladi. Murakkab ko’z hamma tomondan ko’radi, ammo, biror tomonni  ham to’liq ko’ra olmaydi. Tasvirlar ketma-ket  qabul qilinganligi uchun hasharotlar  ob’ektlar  harakat tezligini juda aniq belgilay oladi. Mozaik ko’rishning  bunday xususiyatidan samolyotning yerga nisbatan  tezligini o’lchaydigan  asbob yartishda  foydalanilgan. Hasharotlarda uzluksiz  bo’lib qo’shiladigan yorug’lik impulsining takrorlanish  chastotasi taxminan 300 ga teng bo’lib, odamdagiga nisbatan 10 marta ko’p. Shuning uchun ham ular  yaxlit tasvirini emas, uning bo’lak-bo’lak qismlarini ko’radi.

Baliqlarning ko’zi yassi shox parda va sharsimon gavhari bilan farq qiladi. Baliq ko’zi gavharining nisbiy sindirish ko’rsatkichi katta emas, shuning uchun gavhar sirti egriligining katta bo’lishi hisobiga uning optik kuchi kattalashadi. Baliqlarda ko’z akkomodatsiya gavharini maxsus muskullarning qisqarishi  yordamida to’r pardaga yaqinlashtirish yoki uzoqlashtirish yo’li bilan hosil qilinadi.

Qushlar boshqa hayvonlarga nisbatan o’tkir ko’rishga ega bo’ladi.  Ularda ko’z soqqasi juda katta bo’lib, o’ziga xos tuzilishga ega. Buni hisobiga ko’rish maydoni katta bo’ladi. Tovuq va boyqushlarning ko’zi o’ziga xos xususiyatga ega. Ma’lumki, ko’z tubi juda murakkab  to’r  parda bilan qoplangan. To’r parda tarmoqlangan ko’rish nervidan iborat bo’lib, bu nervlar yorug’likni sezuvchi tayoqchasimon va kolbachasimon  retseptorlardir. Kolbachalar kunduzi, tayoqchlar esa kechasi ko’rish imkoniyatini beradi. Tovuqlarning ko’zlaridagi to’rparda faqat kolbachalardan iborat bo’lganligi uchun ular kechasi ko’rmaydi. Boyqushning ko’zi faqat tayoqchlardan iborat. Shuning uchun ular kechasi yaxshi ko’radi.

Suvda yashovchi sut emizuvchilarning (kitlarning) ko’zi shox pardasining qabariqligi va katta sindirish ko’rsatkichiga egaligi bilan chuqurlikda yashovchi baliqlar ko’zini eslatadi.

Yuksak rivojlangan hayvonlarning ko’zi tuzilishi bo’yicha odam ko’ziga o’hshaydi. Faqat katta yorug’lik kuchiga ega. Ammo ko’rish maydoni ancha kichik. Ba’zi hollarda ko’zning bunday kamchiliklari uning harakatchanligi bilan moslashadi. Masalan, buqalamun ko’zlarini aylantirishi mumkin. Quyon boshini burmasdan faqat oldindagi narsalarni emas, balki orqadagi narsalarni ham ko’radi. Ikkala ko’zning ko’rish maydoni oldidan ham, orqadan ham birlashib ketadi. Ammo quyon bevosita oldida turgan, narsani mutlaqo ko’rmaydi. Yaqindagi narsani ko’rish uchun kallasini yonboshga burishi kerak.

Odam va ko’pgina umurtqali hayvonlarda ko’zining sindiruvchi sirti muguz pardadir. Ularda ko’zning tulri masofadagi buyumlarni ko’rishga moslashuv qobiliyati gavhar egrilanishining o’zgarishi bilan yuzaga keladi. Kipriksimon muskullari qisqarishi tufayli gavhar egriligi ortadi. Ko’z nurni kuchliroq sindira boshlaydi. Muskullar bo’shashganda gavhar yassilanadi va sindirish kuchsizlanadi. Odamning normal holatdagi ko’zi juda katta masofalarga moslasha oladi.

Otlarda ko’z qorachiqlari gorizantal joylashgan. Bu esa gorizantal sirtda ko’rish burchagini kengaytiradi. Bu ochiq tekislikda yashovchi hayvonlar uchun juda muhim , biror havf tug’ilishi bilanoq o’z vaqtida yashirinish imkonini beradi. Mushuk va tulkilarda esa qorachiq vetikal joylashgan, bu hayvonlar o’lja qidirib, ko’pincha yuqoriga va pastga qaraydilar.

Ba’zi dengiz chig’anoqlaridagi kamalak ranglarini, qushlarning patlari orasida kuzatiladigan shaffof rangli chiziqlar interferensiya hodisasi tufayli hosil bo’ladi, deb tushunish mumkin. Kapalak qanotlarining rangli tovlanishi ham interferensiya sabablidir.

Agar kapalakning qanoti mikroskop orqali kuzatilsa, u ko’p sonli elementlardan iborat ekanligini ko’rish mumkin. Har bir elementning o’lchamlari ko’rinuvchi yorug’likning to’lqin uzunligi birligiga mos keladi. Demak, kapalak qanoti o’ziga xos difraksion panjara vazifasini bajaradi. Kamalak rangli chiziqlar ninachi kabi hasharotlarning ko’zlarida ham kuzatiladi. Buning sababi shuki, ularning murakkab ko’zlari ko’p miqdordagi alohida “ko’zcha” –fasetlardan iborat bo’ladi, ya’ni bular ham  “jonli” difraksion panjaralar hisoblanadi.

O’simlik va gullarga quyosh qattiq qizdirib turgan vaqtda suv sepish tavsiya qilinmaydi. Buning sababi shuki, o’simliklarning barglariga tushgan suv tomchilarida yorug’lik nurlari yig’iladi, ya’ni suv tomchisi linza vazifasini bajaradi. Natijada o’simlik bargi kuyib qolishi mumkin.

Ko’p hollarda ichki organlarning kasalliklari masofadan turib o’lchash usuli avvalroqdan qo’llanishiga qaramay, bir qator kamchiliklarga ega. Tananing infraqizil issiqlik nurlanishiga asoslangan issiqlik yordamida “ko’rish” terining faqat millimetrlar oralig’idagi yuqori qatlamining manzarasini beradi. Tirik organizmlarning radionurlanishi katta imkoniyatga ega. Bu radionurlanishlarni o’lchab ko’pgina ichki organlarning haroratini aniqlash mumkin.

Ammo, bu usul bilan kasallik o’choqlarini topish aniqligi kichik.

Olimlar tananing ichki qismlaridagi haroratni o’lchash uchun tana atom molekulalarining issiqlik harakati tebranishidan hosil bo’ladigan shovqindan foydalanishni taklif qiladilar. Harorat qancha yuqori bo’lsa, u shuncha “qattiq” nurlanadi. Bu usul akustiktermografiya deyiladi. Bunday tovush tebranishlarining chastotasi juda katta bo’ladi. (Bu  yuqori chastotali ultratovushlardir). Ularning intensivligi kichik ammo maxsus datchiklar yordamida ularni qayd qilish mumkin. Bu usul bilan shifokorlar shamollash o’choqlarini va shishlarning o’rnini ancha aniqlik bilan topadilar.

Bo’g’ma va shaqildoq ilonlar issiqlikni masofadan sezish xususiyatga ega. 1993 yildan boshlab olimlar infraqizil nurlarni qayd qiluvchi asbob-teplovizor yordamida miya ishining issiqlik manzarasini o’rgana boshladilar. Teplovizorlarning mitti sezgir datchigi o’ziga tushgan infraqizil nurlarini haroratini gradusning  1/100 qismicha aniqlikda o’lchashga imkon beradi. Bunday asboblar bilan ilonlarni issiqlikni masofadan qanday sezishi to’g’risida tasavvurga ega bo’lish mumkin.

Ultrabinafsha nurlar tirik organizmga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Ular yutilganda fotokimyoviy  reaksiya sodir bo’ladi, teri qizaradi va och jigarrang pigment (melanin) hosil bo’ladi. Ultrabinafsha nurlar ko’zga ko’rinmaydi, lekin teriga va ko’zning to’r pardasiga kuchli ta’sir etadi, ba’zan uni yemiradi. Ultrabinafsha nurlarning  biologik ta’siri uning to’lqin  uzunligiga bog’liq. To’lqin uzunligi 400-315 mkm bo’lgan ultrabinafsha nurlar organizmni mustahkamlaydi va chiniqtiradi. Shuning uchun ulardan gigiyenik va profilaktik maqsadlarida qo’llaniladi. To’lqin uzunligi 280-200 mkm uzunlikdagi ultrabinafsha nurlar dizenfeksiyalovchi vosita sifatida qo’llaniladi.

Yuqori chastotali nurlar melanin pigmenti tomonidan kuchli yutiladi va tanani ular tufayli kuyishi organizmni ultrabinafsha nurlar ta’siridan himoya qilishidir. Yuqori chastotali nurlar melanin pigmenti tomonidan kuchli yutiladi va tanani zararsiz qizdiradi  Shuning   uchun  quyoshda  toblangan odam toblanmagan odamga qaraganda kuchliroq  qiziydi. Ammo, yorug`lik  nurlarining  zararli himoyaviy  ta`sirini bilmaydi.                             

Rentgen nurlarining muhim xossasi uning moddani teshib o`tishi hisoblanadi. Rentgen nurlari jismdan  o`tayotganda qisman yutiladi. Yutish darajasi moddaning zichligiga va qatlamning qalinligi bog`liq.     

Zichligi jihatidan bir-biridan farq qilmaydigan oshqozon va ichak kabi  organlarni tekshirishning ham usullari ishlab chiqilgan. Bunday hollarda tekshiriladigan organ ichiga  rentgen nurini ushlab qoladigan modda, masalan, bariy tuzining eritmasi kiritiladi. Bariy tuzi odam organizmiga zararsiz va rentgen nurlarini kuchli yutadi, natijada organlarning aniq tasviri hosil bo’ladi. Rentgen nurlari yordamida har xil xavfli kasalliklarni ham davolanadi.      

Xulosa. Shunday qilib, biologiya darslarida fizika materiallardan foydalanish atrofdagi voqelikni faol his qilishga ko’maklashadi. O’quvchilar jonli va jonsiz tabiatda biologiya va fizikaga oid xilma-xil qonunlarning amal qilishini bilib oladilar. Bu bilan ularning fanga qiziqishlari yanada ortadi. Bunday bog’liqliklarni birgina fizika misolida emas, balki boshqa bir qancha fanlar misolida ham ko’rishimiz mumkin. Bu esa, biologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi naqadar chuqur ekanligidan darak beradi